Tuż po powstaniu PKWN w lipcu 1944 r. rozpoczęły się w Polsce wspierane przez Związek Radziecki radykalne zmiany. Utworzono Resort Bezpieczeństwa Publicznego oraz Główny Zarząd Informacji w wojsku, odpowiedzialne za represje wobec tysięcy osób podejrzanych o sprzeciw wobec nowych władz. Przedwojenną Policję Państwową zastąpiono Milicją Obywatelską. Wydawano dekrety uderzające w zbrodniarzy nazistowskich, które w równej mierze służyły do represjonowania członków niepodległościowego podziemia. Wprowadzono drakońskie przepisy karne zarówno w sądownictwie wojskowym, jak i cywilnym, gdzie hojnie szafowano karą śmierci (tzw. Mały Kodeks Karny z 1946 r. przewidywał możliwość jej wykonania za 14 przestępstw).
Restrykcyjnie działania podjął Główny Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk, który miał monopol na wydawanie zezwoleń na druk czasopism i książek oraz kontrolę przekazywanych treści. Ze szkół i uczelni rugowano treści niezgodne z dominującą ideologią marksistowsko-leninowską, w życiu publicznym propagowano w agresywny sposób „socjalizm” w wersji radzieckiej. Atakowano również Kościół, w którym po likwidacji niezależnych organizacji i przeciwnych władzy oddziałów zbrojnych widziano główny bastion opozycji.
Sytuację w rolnictwie odmienił dekret o reformie rolnej, który w zasadniczy sposób zmieniał strukturę własności na wsi i doprowadził do likwidacji ziemiaństwa. Zmiany nie ominęły także przemysłu, którego znaczną część znacjonalizowano. Władze przeprowadziły również akcję, która do historii przeszła pod nazwą „bitwy o handel”. Praktycznie zlikwidowano prywatną własność w handlu hurtowym i detalicznym. Jej wykonaniu sprzyjała wprowadzona przez władze ustawa, która przewidywała do 5 lat więzienia i wysokie grzywny dla osób, które skupowały, gromadziły lub ukrywały towary, oraz działalność Komisji Specjalnej do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym, uprawnionej m.in. do zsyłania obywateli w trybie administracyjnym do obozów pracy za „spekulację”.
W 1950 r. władze komunistyczne, zachęcone sukcesem powojennego Planu Odbudowy Gospodarczej (zwanego „planem trzyletnim”), rozpoczęły realizację „Sześcioletniego planu budowy socjalizmu w Polsce”. W jego efekcie powstały liczne zakłady przemysłowe, częściowo skolektywizowano rolnictwo, a na skutek migracji za pracą znacznie zwiększyła się liczba mieszkańców miast. Sztandarową inwestycją planu była Nowa Huta – zbudowane od podstaw miasto i olbrzymi kombinat metalurgiczny. Ukoronowaniem powojennych zmian była wprowadzona w życie w 1952 r. konstytucja, głosząca, że władza w Polsce „należy do ludu pracującego miast i wsi”, „obalona została władza kapitalistów i obszarników”, a oficjalną nazwą państwa jest Polska Rzeczpospolita Ludowa.